Skøytekonge, barndomshelt og forbilde – no fyller han nitti

Knut Johannesen, Kupper’n, var den første skøyteløparen eg lærte namnet på. 6. november 2023 fyller han nitti år. Når eg ønsker til lykke med dagen, reknar eg med å vere del av ein veldig lang kø av gratulantar.

Jubilanten føyer seg inn i ei ærverdig rekke av norske skøytekongar. For meg er han den største. Eg er for ung til at eg kunne få med meg storheitstida til Hjallis, og akkurat gammel nok til at Kupper’n vart ein barndomshelt. Vi som er litt nostalgiske av oss, har gjerne lett for å ta dei store idola frå oppveksten med inn i vaksenlivet.

Til liks med Hjalmar Andersen, var ikkje Kupper’n berre god til å gå på skøyter, han var også ein svært likandes kar og eit flott forbilde. Kombinasjonen av store sportslege prestasjonar og ei sympatisk framferd både på og utanfor banen, er noko sportsinteresserte nordmenn alltid har hatt sansen for.

Knut Johannesen la opp etter 1964-sesongen. Han sette punktum for ein lysande karriere med å vinne VM i Helsingfors. Gjennom karrieren tok Kupper’n to VM-gull og eitt VM-sølv. I EM sikra han seg to gull, to sølv og ein bronse. Han vart norgesmeister heile åtte gongar, og noterte seg i tillegg for to NM-sølv.

Deltaking i tre OL resulterte i to gull, to sølv og ein bronse. Bronsen kom på 10.000 meter i Innsbruck i 1964, og smaka bittert. Jonny Nilsson frå Sverige gjekk eit godt løp i første par, og vann distansen. Den svenske oppmannen Sven Låftmann bestemte at isen skulle høvlast etter kvart femte par, men utan at det vart lagt på nytt vatn. Det gjorde at isen vart tråare og tråare. OL-vinnar Nilsson var faktisk heile 16 sekund, ein halv runde, framom Fred Anton Maier på andreplass og Knut Johannesen på tredje. Differansen mellom dei to nordmennen var berre tre tidels sekund. Ei rekke andre løparar, som normalt skulle ha kjempa om pallplass på titusenmeteren, vart slått med rundt minuttet av Nilsson.

Det er all grunn til å tru at resultatet hadde vorte annleis med ei rettferdig ispreparering. Både Kupper’n og Maier var i storform, etter å ha vore med på den norske trippeltriumfen på 5000 meter nokre dagar tidlegare. Her vann Johannesen, med Per Ivar Moe og Fred Anton Maier på andre- og tredjeplass. Den dårlege isen gjorde nordmennen sjanselause på 10.000 meter. Låftmann vart skulda for å med vilje ha favorisert landsmannen Nilsson, og det oppstod ei svært amper stemning etter løpet. Hans Olav Lahlum og Øyvind Tronstad skriv i boka «Historien om vinter-OL» at det faktisk kom til handgemeng mellom Låftmann og ein nederlandsk leiar.

Skøytehistoria er full av legendariske tider. Knut Johannesen står for ei av desse. Verdsrekorden frå 10.000 meter under OL i Squaw Valley, 15.46,6, var ein sensasjon. I dette løpet slo Kupper’n Hjallis sine like legendariske 16.32,6 med heile 46 sekund. Folk trudde nesten ikkje det dei såg og høyrde. Rekorden til Hjallis hadde da stått i åtte år. Kupper’n sin verdsrekord frå Squaw Valley skulle få ei levetid på tre år.

Låftmann vart skulda for å med vilje ha favorisert landsmannen Nilsson, og det oppstod ei svært amper stemning etter løpet.

Til samanlikning er verdsrekorden på 10.000 meter i dag 12.30,74, sett av svensken Nils van der Poel. Vi snakkar om ei anna tid. Nils van der Poel jobbar ikkje på bensinstasjon eller køyrer lastebil, slik Kupper’n og Hjallis gjorde. I dag er skøyteløp ein innandørsidrett. På utstyrsfronten har endringane vore formidable opp gjennom åra. Det same gjeld treningsmengde og -metodar.

I gamle dagar gjekk folk rundt og hugsa skøytetider. For meg er 16.32,6 og 15.46,6 barnelærdom, som truleg vil vere noko av det siste som forlet skolten. Gjeldande verdsrekord måtte eg derimot google for å finne. Eg hadde ikkje peiling, anna enn at eg visste at den var under 13 minutt. Kommentatorlegenda Per Jorsett meinte at innføringa av hundredelar førte til at folk slutta å hugse skøytetider. Truleg hadde han rett. Det vart eit tal ekstra å halde styr på.

Den alltid blide Knut Johannesen var kvikk i replikken. Han er mannen bak klassikaren «To indre og vekk me’n!», som Hjallis i ein del samanhengar urettmessig har fått æra for. Kupper’n hadde også eit sterkt vinnarinstinkt. Dette kom til uttrykket gjennom fyndordet «Sølv er nederlag».

60-talet var eit tiår da kjente idrettsstjerner ofte ga ut bøker. Knut Johannesen kom med to, «Fra kampen til Squaw Valley» (1960) og «På’n igjen» (1964). Den første har eg ikkje lest. «På’n igjen» las eg derimot i filler, saman med Gjermund Eggen si «3 x gull» (1966) og andre idrettsbiografiar. Eggen vart også platestjerne, ifølge eige utsagn utan å kunne synge. Den vegen slo Kupper’n aldri inn på.

I oppveksten min var skøyteløp ein folkesport. Interessa for desse trikotkledde løparane, som glei rundt på isflater av ymse kvalitet i flomlys og motvind, var rett og slett enorm. Det var liksom noko mytisk over skøytesporten. Løparar i djelvellue, skjema, rundetider og eit innvikla poengsystem – som eg for min del lærte meg som åtteåring, gjorde det heile både fascinerande og spennande.

Meisterskapshelgane, NM, EM og VM, høyrde til høgdepunkta gjennom vinteren. På 60-talet vart også NM sendt på TV. NM i Horten i 1968 er for meg eit spesielt minne. Fred Anton Maier sette verdsrekord på 10.000 meter som førstemann under 15.30, men kom likevel drøye sekundet for seint i mål til å hindre at Magne Thomassen sikra seg NM-gullet.

Vi kjøpte boka «Alt om skøyter», og sat klistra til TV-skjermen. Alle, absolutt alle, passeringstider og poengsummar vart notert inn i boka sine skjema. Sjølv bruka eg laursdagskvelden til å studere tider og poengsummar, og rekna ut dei tidsdifferansane som Per Jortsett ikkje allereie hadde gitt oss.

Enno var ikkje verdscupen oppfunnen. Løparane var glade amatørar. Meisterskapa samla fulle stadion. Det same gjorde landskampar og, ikkje minst, nyttårsløpa på Bislett. Stemnet gjekk over to kvardagskveldar, som begge samla rundt 20.000 tilskuarar. Det er heilt utruleg.

Mot slutten av sesongen reiste løparane til Inzell i Tyskland eller Medeo-banen i Alma Ata, i dag heiter byen Almaty, for å sette verdsrekordar. Almaty ligg i Kasakhstan, nesten 1.700 m.o.h. I ein periode frå 1950 til 1990 var dette ein av dei mest berømte banane i verda. Høgda over havet, kombinert med gunstige vindforhold og etter kvart eit avansert vatnings- og frysesystem, gjorde Medeo til ein rekordbane. Inzell var den raskaste banen i Europa, og kan skilte med mange rekordar opp gjennom historia.

For den som var skøyteinteressert, var desse løpa ein slags dessert før sommaridrettane tok over for ski og skøyter. Skulle vi få med oss tidene frå Medeo, måtte vi følge godt med. Radio- og TV-overføringar eksisterte ikkje frå denne for oss obskure plassen, langt inne i svartaste Sovjetunionen. Det gjaldt å få med radioen sine nyheiter eller Sportsrevyen på TV.

I mars 1968 var rekordløpa lagt til Inzell. Eg hadde store forventningar til Fred Anton Maier. Tidlegare på året hadde han vunne EM- og VM-gull, i tillegg til OL-triumfen på 5.000 meter. Kor langt ned på 15-talet kunne han presse seg på mila? Det vart ikkje som eg hadde håpa. Maier var heilt tom etter ein lang og suksessrik sesong. På titusenmeteren i Inzell gjekk han i mål meir en halvminuttet etter sin eigen verdsrekord, som han til overmål mista til Per Willy Guttormsen. 15.16,1 var tida til «Betong», som dermed vart den første som sprengte 15.20-grensa.

Eg og eldste broren min prøvde ut alle slags vintereidrettar i oppveksten. Hopp og langrenn var det vi dreiv klart mest med. Av og til vart det også tråkka opp slalåmløype i bakken bak fjøset. Når det gjaldt skøyter, låg ikkje dei fysiske forholda så godt til rette på Kvennbø. Men frå tid til anna, spesielt seint på hausten, fraus det til dammar nede på ekrene. Da kom skøytene fram. Vi laga bane, og lærte oss etter kvart ein brukbar teknikk.

Det hende at skøytene måtte kvessast. Da gjekk vi til Myra, og fekk hjelp av Ola. «Å, he skjæsåinn vårte sjo», hugar eg at han sa. Etter besøket i smia til Ola, stilte vi til start nede på ekra med sylskarpe skøyteeggar. Svingane, der vi kunne legge oss skikkeleg over og korslegge i fin stil, sat som eit skot. Vi vart slengde ut på den altfor korte langsida i høg fart.  «Og der skyter han perfekt ut av svingen» – eg kunne høyre Knut Bjørnsen inne i hovudet. Den som da bomma på inngangen til neste sving, hamna rett ut i geografien mellom stivfrosne grastustar og inntørka kuskit.

Etter besøket i smia til Ola, stilte vi til start nede på ekra med sylskarpe skøyteeggar.

Interessa mi for skøytesporten er framleis intakt. Men noko av glansen er likevel borte. Bislettbrølet er historie. Når store meisterskap blir arrangert i Norge, opplever vi tilskuartal, som på Kupper’n si tid ville ha vorte omtala som katastrofale eller uforklarlege. TV-sendingane skjer på kommersielle kanalar. Det har nok også svekka interessa blant folk. Eg tykkjer at dei som likar å sjå på skøyteløp heller bør finne fram til desse kanalane, som ofte ligg i den programpakka dei allereie har betalt for, enn å syte over at NRK sviktar skøytesporten. Alt kan ikkje gå på NRK. Det må vi akseptere.

Det er også ein myte at skøyter er ei idrettsgrein med utøvarar frå berre nokre frå land. Internasjonalt har breidda aldri vore større enn i dag, slik eg les resultatlistene. Før i tida vart det arrangert landskampar mellom Norge, Sverige, Finland, Nederland og Sovjet. I realiteten samla desse landskampane heile verdseliten. Slik er det ikkje i dag. Mange fleire land har utøvarar som hevdar seg i toppen.

Mi minnebok inneheld mykje sport. Skøyteminna frå barndom og oppvekst har her ein stor plass. Oppe i alt dette, står nokre heltar fram som ruvande søyler. Knut Johannesen er ein av desse. Igjen: Gratulerer med dagen!